(16/10/2024)

Từ Trung Quốc cổ đại cho đến Mỹ hiện đại, các đế chế, nhà thờ, chùa chiền, tổ thức, hệ thống an sinh xã hội,... đã thu thập dữ liệu hành vi của hàng triệu con người.

Việc thu thập thông tin cũng có giới hạn của nó ở các thể chế chính trị khác nhau: nền dân chủ giới hạn pháp lý việc thu thập thông tin để đảm bảo riêng tư và các quyền con người, nền toàn trị hầu như không có giới hạn pháp lý nhưng lại vấp phải giới hạn kỹ thuật ảnh hưởng đến số lượng và chất lượng của thông tin.

Cho đến hiện tại, không một chế độ nào có đủ năng lực để giám sát và phân tích một cách hiệu quả toàn bộ dân số, nhưng họ có năng lực để tạo ra sự sợ hãi rằng toàn dân đang bị giám sát và họ phải cực kỳ cẩn thận để điều chỉnh hành vi của mình.

Sleepless agents - Những điệp viên không ngủ

Trong thế giới mà sự giám sát còn được thực hiện bởi các thực thể hữu cơ - các điệp viên, người bị giám sát vẫn luôn có những không gian riêng tư trong nhà vệ sinh, khi họ quan hệ tình dục hay ít nhất là trong suy nghĩ của họ.

Ngày nay, chúng ta luôn mang các gián điệp vô cơ (smartphone, máy tính) bên mình đi khắp nơi và hạnh phúc chia sẻ các thông tin cá nhân của mình cả chủ động và thụ động, đặc biệt là khi chúng ta đang ở trong toilet và sau khi quan hệ tình dục. Và tại nơi an toàn nhất của mỗi con người - suy nghĩ của họ - các cuộc phẫu thuật cấy gián điệp (chip) đã và đang đạt được những thành công đầu tiên: https://tuoitre.vn/nguoi-duoc-cay-chip-neuralink-vao-nao-da-choi-co-tren-may-tinh-lien-tuc-8-gio-20240321103942612.htm

Đó chỉ mới là trên phương diện thu thập dữ liệu, với tốc độ đọc 2.6 tỷ từ/ 40 năm sự nghiệp của các điệp viên hưu cơ mà máy tính có thể đọc chỉ trong vài tiếng đồng hồ, chưa kể đến khả năng phân tích hình ảnh, nghe các ghi âm, xem video thì sự so sánh ở đây là quá khập khiễng.

Cũng như con người, dữ liệu cũng có những sai sót trong thu thập và phân tích dữ liệu, dẫn đến những kết luận sai lầm. Nhưng ta không thể phủ nhận rằng hiện tại máy tính đang là mắc xích, một cánh cổng liên kết con người với các hoạt động xã hội, kinh tế, chính trị,... Chúng mang lại một xã hội được vận hành hoàn hảo mà cái giá là quyền tự do và bảo mật thông tin cá nhân của con người.

Under-the-skin surveillance - Hệ thống giám sát thông tin bên trong cơ thể

Các điệp viên hữu có có thể dễ dàng ghi nhận được các thông tin bên ngoài cơ thể con người như hành vi, cử chỉ, thái độ,... nhưng sự giãn nở của đồng tử và vị trí chính xác một người đang tập trung vào thì chỉ có các máy tính mới có thể thu thập và phân tích dữ liệu liên tục được. Ắc hẳn bạn sẽ vuốt và đọc lướt nhanh hơn các thông tin kém hấp dẫn và sẽ tập trung vào những hình ảnh và thông tin mà bạn cảm thấy hứng thú, phần nào con người, xu hướng tình dục, quan điểm chính trị của bạn sẽ được tiết lộ qua cách bạn tiêu thụ các thông tin trên máy tính.

Đây có thể là nền tảng tốt cho một chế độ toàn trị mới, một chế độ có thể hiện tực hoá ước mơ của Stalin.

Như đã nói ở phần trước, thông tin bên trong não của bạn cũng đang bắt đầu được thu thập nhưng vẫn còn rất hạn chế vì những giới hạn của khoa học kỹ thuật hiện tại trong các lĩnh vực y sinh và thần kinh. Vì vậy, ít nhất là trong thời điểm năm 2024, việc smartphone theo dõi được bạn đọc tờ thể hiện nhiều thông tin về bạn hơn là dữ liệu về nồng độ adrenaline, sóng não của bạn.

Cho đến một thời điểm mà cả những hệ thống giám sát bên ngoài (on the skin) và bên trong (under the skin) cơ thể con người đều có thể vận hành phối hợp với nhau thì khi đó mạng lưới thông tin sẽ có thể học được điều gì làm cho mỗi con người tức giận, vui sướng và sợ hãi.

The end of privacy - Sự kết thúc của quyền riêng tư

Đơn cử đến năm 2023, đã có tổng cộng hơn 1 tỷ CCTV camera hoạt động trên thế giới, tỷ lệ là 8 người/1 camera. Như vậy hình ảnh, video và đôi lúc cả giọng nói của con người phần nào đã được loại bỏ ra khỏi khái niệm quyền riêng tư.

Một mặt, mạng lưới CCTV và AI phân tích hình ảnh đã giúp tìm kiếm được rất nhiều những vụ bắt cóc, thất lạc, truy tìm tội phạm ở khắp nơi trên thế giới nhằm đảm bảo trật tự xã hội.

Mặt khác, như ở quốc gia hồi giáo Iran, từ năm 1979 đã luật hoá quy định phụ nữ phải đeo mạng che mặt và đầu (hijab) khi đi ra ngoài, nhưng sự giới hạn của những cảnh sát hữu cơ vẫn chừa chỗ cho một phần tự do của các phụ nữ Iran thời ấy (ví dụ như khi họ ngồi trong xe oto có kính tối màu).

Cho đến 2022, với sự trợ giúp của những cảnh sát vô cơ CCTV và AI, kể cả ở trong xe oto, họ vẫn bị các camera giám sát trực diện, nếu vi phạm lặp lại nhiều lần, họ sẽ bị khoá xe, cấm túc, chi trả một khoảng phạt lớn hoặc tệ hơn nữa là đi tù lên đến 10 năm.

Varieties of surveilance - Phân loại các hệ thống giám sát

Các cặp vợ chồng theo dõi tin nhắn, nghe lén điện thoại, gắn chip định vị vị trí của người bạn đời. Công nhân viên tại công ty bị kiếm soát làm việc riêng, tính toán thời gian đi vệ sinh hay năng suất làm việc của từng nhân viên. Dữ liệu theo dõi hành vi lái xe có thể được các công ty bảo hiểm sử dụng để đánh phí cao hơn đối với các tài xế chuyên lái xe ẩu. Đó gọi là hệ thống giám sát tư bản (surveillance capitalism) theo chiều dọc (từ trên xuống - Top down)

Hệ thống giám sát theo chiều ngang (peer to peer) được mô tả rõ nhất trong nền tảng du lịch Tripadvisor. Tại đó, các nhà hàng, khách sạn được người dùng sử dụng dịch vụ và review theo một thang điểm nhất định, nền tảng sẽ dựa vào dữ liệu đó để phân loại và sắp xếp thứ hạng từng địa điểm du lịch. Ngược lại, người dùng cũng được đánh giá lẫn nhau thông qua độ tích cực trong việc đống góp cho nền tảng và sẽ bị trừng phạt nếu đăng các thông tin sai sự thật, mang tính chống phá.

Đây là mẫu hình của một mạng lưới mà mọi thành viên tự theo dõi lẫn nhau mà Tripadvisor không cần phải đầu tư vào một CCTV nào cả.

Hệ thống giám sát ngang hàng đã làm lệch cán cân quyền riêng tư giữa những người khác nhau trong xã hội.

(18/10/2024)

The social credit system - Hệ thống chấm điểm công dân

Hệ thống chấm điểm công dân không có gì mới mẻ, các hệ thống khác nhau sử dụng các loại điểm số khác nhau để chấm điểm lên những hoạt động khác nhau.

Tiền chính là điểm số mà người dân phải thu gom bằng việc tạo ra giá trị cho xã hội bằng cách trồng trọt, chăn nuôi, chế tạo sản phẩm, buôn bán, dịch vụ,... các điểm số đó được gọi là Dollars, Euros, Yen hay Nhân Dân Tệ,...

Điểm số đó có thể tồn tại ở dạng các mảnh kim loại bằng đồng hay một tờ giấy được chính phủ đảm bảo, hay là những bit dữ liệu trong hệ thống máy tính. Giá trị nằm ở hệ thống chấm điểm được toàn xã hội công nhận, chứ không phải nằm ở bản chất vật lý của điểm số.

Hệ thống chấm điểm bằng tiền tệ có cấu trúc từ các phép tính toán học chính xác. Các món ăn trên menu đều có thể lượng hoá thành tiền tệ. Thái độ của nhân viên lễ tân, cách họ kiên nhẫn lắng nghe những khách hàng thô lỗ nóng tính, khẩu vị các món ăn hay cách nhà hàng decor bàn tiệc,... có thể lượng hoá thành điểm review của nhà hàng trên nền tảng Tripadvisor. Và đó là ý tưởng mà hệ thống chấm điểm công dân dựa vào, họ sẽ chấm điểm tất cả các hành vi trong xã hội của một công dân.

Với điểm công dân cao, bạn có thể được ưu tiên khi mua vé tàu xe, có tỉ lệ trúng tuyển khi đi phỏng vấn cao hơn, các hợp đồng bảo hiểm của bạn sẽ rẻ hơn và lãi suất vay mua nhà của bạn cũng thấp hơn. Ngược lại, các cảnh cửa có thể khép lại phần nào khi bạn có điểm công dân thấp.

Những thước đo này càng nới lỏng thêm định nghĩa về quyền riêng tư và sẽ ép buộc con người sống trong một thế giới mà bạn luôn phải ứng xử như đi phỏng vấn với tất cả mọi người trong xã hội vì bất cứ bạn làm gì, bạn ở đâu, trong thời điểm nào cũng có thể sẽ tác động đến cơ hội làm việc, các khoản vay, người phối ngẫu hay các cáo buộc pháp luật trong tương lai của bạn.

(19/10/2024)

Always on - Luôn luôn hoạt động

Con người sống trong một thế giới có chu kỳ sinh học, thị trường chứng khoáng mở cửa từ thứ Hai đến thứ Sáu, các cuộc phỏng vấn chỉ kéo dài vài tiếng đồng hồ, nhân viên công chức có quyền ngắt kết nối với xã hội khi nghỉ lễ.

Nhưng hệ thống giám sát có thể hoạt động mà không cần nghỉ ngơi, điều này có thể đẩy xã hội đến một trạng thái mà con người không có quyền ngắt kết nối với mạng lưới thông tin được nữa. Điều này tốt cho hệ thống theo dõi sức khoẻ 24/7, nhưng sẽ là cơn ác mộng với người dân ở các đế chế toàn trị bảo thủ.

Máy tính thu thập dữ liệu không giới hạn, 24/7 từ chúng ta, chúng có thể phân tích và đưa ra những nhận định trong biển dữ liệu hổ lốn đó, nhưng không có gì đảm bảo chúng hiểu được thế giới này, bởi vì, thông tin không phải là sự thật.

Tóm tắt sách NEXUS - Yuval Noah Harari - Phần 2. Mạng lưới thông tin vô cơ - Chương 7. Một mạng lưới luôn luôn hoạt động

by Hieuletrung